Tło historyczne ostatecznego uwięzienia Pawła

2 List do Tymoteusza

19 lipca 64 r. w Rzymie wybuchł pożar, który zniszczył dziesięć z czternastu dzielnic miasta. Rozpętało się piekło. Ogień szalał przez sześć dni i siedem nocy, wybuchając sporadycznie przez dodatkowe trzy dni. Chociaż pożar prawdopodobnie wybuchł przypadkowo w magazynie z olejem, krążyły pogłoski, że to cesarz Neron nakazał podpalenie, rozpętując piekło, by móc odbudować Rzym według własnych upodobań. Neron próbował stłumić plotki, ale bezskutecznie. Znalazł więc kozła ofiarnego. Dwie z nietkniętych przez ogień dzielnic były gęsto zamieszkane przez chrześcijan, zrzucił więc winę na nich.

Tacyt, rzymski historyk pisze:

Niestety, wszelkie ludzkie wysiłki, wszystkie hojne dary cesarza i próby przebłagania bogów, nie zdołały rozwiać złowrogiego przekonania, że pożar był wynikiem jego rozkazu. W konsekwencji, aby to zmienić, Neron przypisał winę klasie znienawidzonej za swoje obrzydliwości, zwanej przez lud chrześcijanami i zadał im najbardziej wyszukane tortury… W związku z tym najpierw aresztowano wszystkich, którzy przyznali się do winy [że są chrześcijanami]; następnie, na podstawie wyciągniętych od nich informacji, skazano ogromną rzeszę, nie tyle za przestępstwo podpalenia miasta, ale za nienawiść wobec ludzkości. [1]

Przeczytaj jak ten tekst brzmi w dostępnym polskim tłumaczeniu:

Wżdy nie mocą ludzką, nie szczodrotami księcia, lub bogów błagalniami ubywało osławy, iżby nie w rozkaz podpału wierzono. Więc na umorzenie gwaru Nero poddał winnych, i o najwyszukańsze kaźnie przyprawił, których, niecnotom dzięki nienawistnych, gmin Chrześcijanami nazywał. Twórcę imienia tego, Chrystusa, za panowania Tiberiusa starosta Pontius Pilatus o katuszę przyprawił: i stłumion tymczasem zgubny zabobon znów wybuchał, nie tylko poprzez Judaeę, gniazdo tego zła, lecz poprzez Miasto też, dokąd wsze zewsząd okropieństwa lub sromoty spływają i się gęszczą. Więc pierw schwytani którzy wyznawali, potem, wskazem ich, mnóstwo ogromne, nietyle pod zarzutem podpału, ile w nienawiści do człowieczego rodzaju złączeni zostali;[2]

Oskarżenie, że rzymscy chrześcijanie nienawidzą ludzi, prawdopodobnie wzięło się z ich odmowy uczestnictwa w życiu społecznym i obywatelskim Rzymu, które było splecione z kultem pogańskim. Czy to z tego powodu, czy z powodu ognia, gdy tylko szaleństwo Nerona się rozpaliło, kontynuował on prześladowanie rzymskich chrześcijan. Jako „prowodyra” (Dzieje Apostolskie 24,5) aresztowano ponownie Pawła i według tradycji kościelnej, osadzono w Więzieniu Mamertyńskim.

Więzienie Mamertyńskie można było nazwać „Miejscem Ciemności”. Niewiele więzień było tak zaciemnionych, wilgotnych i brudnych jak dolna komnata, do której wtrącono Pawła. Według rzymskiego historyka Sallusta, w dawnych czasach to więzienie było znane jako loch Tullianum. Jego „stopień zaniedbania, ciemność i smród” nadały mu „ohydny i przerażający charakter”.[3]

Przestępców w świecie starożytnym rzadko karano osadzeniem w więzieniu. Służyły one raczej jako cele dla osób oczekujących na proces lub egzekucję. Widzimy to w całym Piśmie Świętym. Prawo Mojżeszowe nie przewidywało uwięzienia jako formy kary. Józef przebywał w egipskim więzieniu przez dwa lata, prawdopodobnie oczekując na proces przed faraonem w związku z oskarżeniem o gwałt (Księga Rodzaju 39,19-20; 41,1). Jeremiasz został uwięziony pod zarzutem zdrady (Księga Jeremiasza 37,11-16), ale przeniesiono go do strażnicy świątynnej po apelu do króla Sedecjasza, który starał się proroka chronić (Jer 37,17-21). I choć Jeremiasz został później wrzucony do cysterny, to nie po to aby go więzić, ale zabić (Jer 38,1-6).

Paweł podczas pierwszego uwięzienia oczekiwał na proces przed rzymskimi gubernatorami Feliksem i Festusem (Dzieje Apostolskie 24-26). Następnie przez dwa lata przebywał w Rzymie w areszcie domowym (Dz 28,30), oczekując na przesłuchanie przed Neronem. Bibliści twierdzą, że Paweł został uwolniony w 62 roku, ponieważ mimo tego, że Żydzi uważali, że był „zarazą i wywoływał niepokój” (Dz 24,5), nie wnieśli swojej sprawy przed cesarza. Jednak podczas drugiego uwięzienia Pawła w lochu mamertyńskim, najwyraźniej został wstępnie przesłuchany i oczekiwał na ostateczny proces (2 List do Tymoteusza 4,16). Apostoł nie oczekiwał uniewinnienia; spodziewał się raczej, że zostanie uznany za winnego, najprawdopodobniej za nienawiść do ludzkości. Później, jak sądził Paweł, pozostanie tylko jego egzekucja (2 Tm 4,6-7), którą prawdopodobnie wykonano w 68 roku.[4]

[1] K. P. Tacyt, Roczniki, Księga 15.44, w: Annals, Histories, Agricola, Germania, trans. Alfred John Church and William Jackson Brodribb (New York: Alfred A. Knopf, 2009), s. 353–4 (tłum. własne)

[2] K. P. Tacyt Roczniki, Księga XV.XLIV, Kraków 2021, s. 363-364

[3] Sallust, The War with Catiline, 55.5, w: The War with Catiline, The War with Jugurthine, trans. J. C. Rolfe, rev. John T. Ramsey (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2013), s. 133 (tłum. własne)

[4] Paweł musiał tkwić w więzieniu mamertyńskim przez kilka lat zanim został ścięty (jak przystało na jego status obywatela rzymskiego). Wyrok, zgodnie z tradycją, wykonano gdzieś na Drodze Ostyjskiej około trzech mil za miastem. Euzebiusz zauważa, że Paweł i Piotr zostali straceni podczas tych samych prześladowań Nerona, chociaż Piotr został ukrzyżowany do góry nogami, zgodnie z jego prośbą. Zobacz Euzebiusz, The Ecclesiastical History, vol. 1, 2.25.6, 8 i 3.1.2, trans. Kirsopp Lake (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1926), 181, 183, 191.